Bu makale, konut mimarlığında otonom sistemleri “özerk mimarlık” kuramı çerçevesinde tartışmakta; şebeke sistemlerinden bağımsızlaşma arayışlarını ve kendi kendine yeten ev modellerini incelemektedir.
Bu makale, konut mimarlığında “özerk mimarlık” kuramı çerçevesinde otonom sistemleri ele alır ve konutun sadece tüketici değil, kendi kaynaklarını yöneten “otonom bir altyapı düğümü” olarak yeniden tanımlanmasını önerir. Emil Kaufmann’ın Ledoux üzerinden geliştirdiği “arkitektonik özerklik” kavramı, Fanny Lopez’in otonom ev analizleri, John Erik Hagen’in otonom gemi sistemleri ve Beeby & White’ın enerji hasadı literatürüyle birleştirilerek, konutun teknik, ekonomik ve siyasi bağımsızlık potansiyeli tartışılır.
Ana Argümanlar:
- Özerk mimarlık, yapının biçimini dışsal normlardan ziyade kendi iç mantığıyla (plan, işlev, yapı) üretmesidir (Kaufmann).
- Otonom konutlar, enerji, su ve atık döngülerini yerel olarak kapatmaya çalışan, şebekeye kısmen veya tamamen bağımsız sistemlerdir (Lopez).
- Mikro-şebekeler ve kendi kendine yeten bölgeler, konutları pasif kullanıcıdan aktif altyapı düğümüne dönüştürür.
- Otonom gemi sistemleri (MASS), konut için teknik ve yönetişimsel bir analog sunar: otonomi, sadece teknik değil, hukuki ve ekonomik çerçevelere bağlıdır (Hagen).
- Enerji hasadı (güneş, ısı farkı, titreşim), konutun küçük ölçekli sensörlerini besleyerek dayanıklılığını artırır (Beeby & White).
- Tam bağımsızlaşma, teknik, ekonomik ve politik eşikler nedeniyle çoğu zaman gerçekçi değil; kısmi ve senaryo-temelli otonomi daha uygundur.
Avantajlar: Sürdürülebilirlik, afet dayanıklılığı, tipolojik yenilik.
Riskler: Teknolojik kırılganlık, sosyal eşitsizlik, mevzuat uyumsuzluğu.
Sonuç: Otonom konutlar, mimari disiplinin özerkliğiyle altyapı ve enerji politikalarını birleştiren, çok katmanlı bir tasarım ve yönetişim alanıdır — teknik optimizasyon değil, eleştirel ve deneysel bir yaklaşım gerektirir.
Anahtar Kelimeler: özerk mimarlık, otonom konut, kendi kendine yeten ev, mikro-şebeke, otonom gemi sistemleri, enerji hasadı.
1. Mimarlıkta Otonomi Kuramı
“Mimarlıkta otonomi” kavramı, felsefi düzeyde Kantçı autonomia / heteronomia ayrımına yaslanır: özerklik, kendi yasasını kendi koyan aklın/düzenin niteliğidir. Mimarlık alanında bu kavramı kuramsal bir kategoriye dönüştüren isimlerden biri Emil Kaufmann’dır. Kaufmann, 18. yüzyıl sonu ve Devrim dönemi mimarlığını incelerken, barok ve klasik dönemlerin “heteronom” biçimsel rejiminden, Ledoux gibi mimarlarda beliren “özerk” bir mimari ilkeye geçişi tarif eder (Kaufmann, 1952).
Barok yapı, Kaufmann’a göre, tek merkezli bir “Birlik” ideali etrafında biçimlenir; oranlar insan bedenine, kolon düzenleri antik modellere, cephe hiyerarşisi ise toplumsal sınıf ayrımlarına bağlanır. Biçim, dışsal normlara (tarihsel, toplumsal, simgesel) bağımlıdır. Ledoux’nun tuz fabrikası ve ideal kent projelerinde ise, yapıların ve pavyonların biçimi; işlevsel gerekler, konstrüksiyon mantığı ve mekânsal organizasyonun kendi iç mantığından türetilir. Her yapı, pavyon sistemi içinde kendi başına tamamlanmış, bağımsız bir “arkitektonik bütün” olarak ele alınır (Kaufmann, 1952).
Bu bağlamda özerk mimarlık, yapının biçimini ve mekânsal düzenini tarihsel üslup reçetelerinden, alegorik süslemelerden veya dışsal temsil taleplerinden ziyade, disipline içkin araçlardan (plan, kesit, taşıyıcı sistem, tipoloji, işlevsel şema) türeten bir mimarlık anlayışı olarak tanımlanabilir. Modern dönemde Loos, Berlage ve Le Corbusier gibi isimlerde, bu özerk ilkenin farklı yorumları görülür; cephe süslemesinden arınmış, tip ve sistem temelinde geliştirilen konut blokları, “özgül bir mimarlık dilinin” kendi iç yasasına göre üretildiği örneklerdir.
Bu kuramsal çerçeve, otonom konut sistemlerini düşünürken kritik bir başlangıç noktası sağlar: konut yalnızca “altyapı şebekesine bağlanmış bir tüketim nesnesi” değil, kendi iç yasası ve işleyiş mantığı olan, belirli ölçüde “özerk bir sistem” olarak ele alınabilir mi?
2. Sistemden Bağımsızlaşmaya Yönelik Çalışmalar
19 ve 20. yüzyılda kentleşme, büyük teknik sistemlerin –su, kanalizasyon, gaz, elektrik– yaygınlaşmasıyla birlikte, hane ve konutu giderek daha sıkı biçimde kent altyapısına bağlamıştır. Lopez (2021), modern kentte şebeke bağlantısının “normal” yaşamın koşulu haline geldiğini; bağlantısız kalmanın ise çoğu zaman yoksulluk ve dışlanmayla özdeşleştiğini vurgular. Bu nedenle “otonom sistemler”, sadece teknik değil, aynı zamanda siyasi ve toplumsal birer jesttir. 20. yüzyıl boyunca iki paralel eğilim gözlenir: Bir yanda, konutun konfor ve hijyen düzeyini artırmak üzere şebekeye daha fazla bağımlı hale gelen, “tam entegre” apartman ve siteler; Öte yanda, özellikle 1960’lar karşı kültürü ve 1970’ler enerji kriziyle güçlenen “off-grid” ve kendi kendine yeten konut deneyleri.
Alexander Pike, 1950’lerden itibaren tipik bir evin aslında “hiçbir hizmet bağlantısı olmadan da çalışabileceğini”, atıkların kaynağında (konutta) işlenmesi, yeni ısıtma teknolojileri ve güneş enerjisi sayesinde kanalizasyon ve ısıtma şebekelerinin yerini yerel çözümlerin alabileceğini savunur (Lopez, 2021). 1970’ler sonrası Earthship gibi deneysel projeler, yağmur suyu toplama, atık suyun biyolojik arıtımı, pasif güneş ısısı ve yerel malzeme kullanımı gibi pratiklerle, konutu kısmen otonom bir ekolojik sistem olarak yeniden kurgular.
Bu çalışmalar, Kaufmann’ın disipliner özerklik tartışmasıyla birleştiğinde, mimarlık için çift yönlü bir otonomi ufku açar:
-
Biçimsel/kuramsal otonomi (yapının dışsal temsil rejimlerinden bağımsızlaşması),
-
Altyapısal/enerjetik otonomi (yapının teknik ve ekonomik sistemlerden kısmen bağımsızlaşması).
3. Kendi Kendine Yeten Ev ve Kentler
Lopez’in (2021) ayrıntılı olarak incelediği üzere, “otonom ev” yalnızca kendi elektriğini üreten bir yapı değil; enerji, su, atık ve kimi zaman gıda döngülerini mümkün olduğunca parsel sınırları içinde kapatmaya çalışan, merkezi hizmet şebekeleriyle ilişkisini bilinçli biçimde yeniden tanımlayan bir konut tipidir. Burada “kendi kendine yetme”, yoksunluk zorunluluğunun değil, “planlı kopuş”un ürünüdür: şebekeye erişimi varken ondan kısmen veya sembolik düzeyde çekilme kararı.
Pike’ın “autonomous house” yaklaşımı ve 1970–80’ler ekolojik konut deneyleri, bu otonomi kavrayışının konut ölçeğindeki erken örnekleridir. Lopez, bu hareketi “büyük enerji şebekesinin parçalanmasına dönük radikal teknik ütopya” olarak yorumlar (Lopez, 2021). Ancak zamanla, otonom ev kavramı ölçek büyüterek üç düzeyde tartışılmaya başlanır:
-
Bireysel konut ölçeği:
– Otonom evler, yağmur suyu hasadı, PV, biyogaz, kompost vb. ile kendi mikro-ekolojilerini kurar.
-
Mahalle / mikro-şebeke ölçeği:
– Bir grup konut, ortak üretim ve depolama sistemleri (PV, batarya, ısı depolama) ile microgrid oluşturur; belirli koşullarda ana şebekeden ayrılabilen, otonom çalışabilen enerji alt-sistemleri ortaya çıkar (Lopez, 2021).
-
Kendi kendine yeten kent/bölge ölçeği:
– Yenilenebilir enerji üretimi, yerel gıda sistemleri ve döngüsel atık yönetimiyle, bölgesel düzeyde “self-sufficient territories” hedeflenir.
Bu çerçevede konut, artık yalnızca “şebekenin pasif son kullanıcısı” değil; enerji ve kaynak akışlarını düzenleyen aktif bir düğüm, hatta kentsel altyapının yeniden örgütlenmesinde potansiyel bir aktör olarak görülür.
4. Otonom Sistem Örneği Olarak Gemiler
Mimarlık dışı teknoloji alanlarında gelişen otonom sistemler, konut mimarlığı için önemli analojiler sunar. Deniz taşımacılığında Maritime Autonomous Surface Ships (MASS) tartışması bu açıdan çarpıcıdır. Hagen (2021), otonom gemi sistemini; gemi üzerindeki sensör ve otomasyon katmanı, karadaki uzaktan kontrol merkezi (Remote Control Center – RCC) ve bu iki bileşeni birleştiren haberleşme / siber güvenlik altyapısından oluşan bütünleşik bir sosyo-teknik mimari olarak tanımlar.
IMO’nun MASS çerçevesi, otonomiyi dört derece halinde sınıflandırır:
-
Karar destekli, mürettebatlı gemi,
-
Uzaktan kumandalı, mürettebatlı gemi,
-
Uzaktan kumandalı, mürettebatsız gemi,
-
Tam otonom gemi (Hagen, 2021).
Bu dereceler, “tam otonomi”nin teknik ve hukuki zorlukları karşısında, insan-makine ve gemi-kıyı işbölümünü bağlama göre ayarlayan esnek bir model sunar. Hagen (2021), özellikle karma bir modelin –açık denizde yüksek otonomi, liman ve dar su yollarında daha yüksek insan müdahalesi– teknik ve emniyet açısından daha rasyonel olduğunu savunur.
Enerji ve tahrik sistemleri düzeyinde de, otonom gemi projeleri çoğunlukla tam elektrikli veya hibrit (batarya + alternatif yakıt) çözümlerle entegredir; emisyon azaltımı ve bakım ihtiyacının düşürülmesi, bu sistemleri deniz taşımacılığında sürdürülebilirlik hedefleriyle uyumlu kılar (Hagen, 2021).
Bu örnek, iki kritik noktayı konut için görünür kılar:
-
Otonomi, tek bir cihaz değil, geminin/kontenjanın tüm yaşam döngüsünü ve enerji rejimini kapsayan sistemsel bir tasarım problemidir.
-
Otonom sistemler, her zaman teknik olduğu kadar hukuki, ekonomik ve politik çerçevelere de bağımlıdır; gemi örneğinde SOLAS, COLREG, liman rejimleri ve sigorta mekanizmaları kadar, konutta da yapı mevzuatı, enerji piyasası düzenlemeleri ve mülkiyet ilişkileri belirleyici olur.
5. Benzer Sistemlerin Konutta Kullanılması: Enerji Dönüşüm Kriterleri ve Tam Bağımsızlaşma
Otonom gemi sistemlerinin bileşenleri, konut ölçeğine metaforik ve teknik düzeyde aktarılabilir. Gemideki “gemi + RCC + haberleşme ağı” üçlemesi, konutta “ev + mahalle ölçeği operasyon merkezi + enerji/su/atık şebekesi” üçlemesine karşılık gelebilir.
5.1. Ev–Gemi Analojisi ve Mikro-Şebeke Mantığı
-
Gemide, sensörlerle donatılmış gövde ve makine dairesi, enerji üretim-depolama sistemleri ve seyir otomasyonu, bütünleşik bir “autonomous ship system” oluşturur (Hagen, 2021).
-
Konutta, servis çekirdeği (ısıtma, elektrik, su, atık ve veri altyapısı), yenilenebilir enerji üretimi (PV, rüzgâr, biyogaz), batarya ve ısı depolama sistemleri ile yapı kabuğuna gömülü sensör/otomasyon bileşenleri, benzer bir “autonomous house system” kurabilir.
Mahalle ölçeğinde, bir dizi otonom konut; PV alanları, batarya bankları ve belki ortak ısı depolarıyla konut mikro-şebekesi gibi davranabilir. Bu mikro-şebeke, normal koşullarda ana şebekeyle bağlantılı, kriz veya fiyat dalgalanması gibi durumlarda ise ada moduna geçerek kısmi/ geçici otonomi sağlayan bir yapıdadır (Lopez, 2021). Böylece konut, tıpkı filoya bağlı bireysel bir gemi gibi, “ağın içinde ama ondan kısmen ayrışabilen” bir birim haline gelir.
5.2. Enerji Hasadı ve Enerji Dönüşüm Kriterleri
Beeby ve White (2010), otonom sistemler için enerji hasadını; çevrede atıl halde bulunan güneş, ısı farkı, titreşim, RF gibi enerji akışlarını, sensör ve düşük güçlü cihazları besleyecek elektrik enerjisine dönüştüren küçük ölçekli teknolojiler bütünü olarak tanımlar. Tipik güç yoğunlukları; dış ortam güneş için ≈7.5 mW/cm², iç ortam ışığı için ≈100 µW/cm², 5 °C sıcaklık farkı için ≈60 µW/cm² ölçeğindedir (Beeby & White, 2010).
Konut için bu literatür iki düzeyde önemlidir:
-
Makro ölçekte enerji dönüşümü
– Çatı ve cephe PV panelleri, rüzgâr türbinleri, biyokütle/biyogaz ve güneş termal sistemleriyle kWh ölçeğinde enerji üretimi;
– Depolama için Li-ion/LFP bataryalar, ısı depoları;
– Ev içi DC mikro-şebekeler (24–48 V) ile aydınlatma ve elektroniklerin doğrudan beslenmesi.
-
Mikro ölçekte enerji hasadı
– İç mekân ışığında çalışan küçük PV hücreler ile kablosuz sensör düğümlerinin beslenmesi;
– Kombi, sıcak su tankı, soba yüzeyleri ve güneş kolektörleri üzerindeki termoelektrik modüllerle atık ısıdan elektrik üretimi;
– Döşeme ve merdivenlerde, kapı/anahtar elemanlarında piezoelektrik veya elektromanyetik jeneratörlerle titreşim ve insan hareketinden enerji hasadı (Beeby & White, 2010).
Bu mimari, yalnızca şebekeden çekilen enerjiyi azaltmakla kalmaz; konutun otomasyon ve izleme sistemlerini de kendi kendine yeten sensör adaları üzerinden kurarak, sistemin dayanıklılığını artırır. Beeby ve White (2010), enerji hasadının, doğru güç elektroniği ve depolama mimarisiyle birlikte düşünüldüğünde otonom sistemlerde batarya bakım yükünü ve kablolama gereksinimini önemli ölçüde azaltabileceğini vurgular.
5.3. Tam Bağımsızlaşma: Teknik, Ekonomik ve Politik Eşikler
Tam bağımsızlaşma –yani konutun enerji, su ve atık şebekeleriyle bağını tamamen kesmesi– teknik olarak ekstrem bir senaryodur ve her bağlam için ne gerekli ne de arzu edilir. Burada üç eşikten söz edilebilir:
-
Teknik Eşik:
– Yerel yenilenebilir potansiyel, depolama kapasitesi ve kullanıcı yük profili, tam otonomi için yeterli midir?
– Kış aylarında ve uzun süreli bulutlanma/kuraklık koşullarında sistem hangi yedek stratejileri gerektirir?
-
Ekonomik Eşik:
– Tam bağımsız sistemlerin yatırım ve bakım maliyeti, kısmi otonomi + şebeke bağlantısı kombinasyonuna göre rasyonel midir?
– Mikro-şebekeler ve esnek tarifeler (örneğin şebekeye satış, zaman-of-use fiyatlandırma) varken “tam kopuş” her zaman optimum çözüm olmayabilir.
-
Politik/Yönetişim Eşiği:
– Enerji ve su şebekelerinden kitlesel kopuş, kamu hizmetlerinin finansman yapısını ve kent ölçeğinde dayanıklılığı nasıl etkiler?
– Otonom konutların belirli gelir gruplarına özgü bir “altyapısal ayrıcalık” üretmemesi için hangi düzenleyici çerçeveler gereklidir (Lopez, 2021)?
Bu nedenle konutta otonom sistemler, çoğu bağlamda kısmi ve senaryo-temelli özerklik olarak –olağan koşullarda şebeke ile birlikte, kriz veya aşırı yüklenme senaryolarında ada moduna geçebilen– tasarlanmalıdır.
6. Son Söz: Avantajlar ve Riskler
Konut mimarlığında otonom sistemlerin, özerk mimarlık kuramı ve çağdaş altyapı tartışmalarıyla birlikte ele alınması, hem disipliner hem politik düzlemde yeni olanaklar açmaktadır.
Avantajlar:
-
Sürdürülebilirlik ve karbon azaltımı:
– Yenilenebilir enerji üretimi, enerji hasadı, su/atık döngülerinin yerelleştirilmesi, konutun yaşam döngüsü emisyonlarını önemli ölçüde azaltabilir (Lopez, 2021; Beeby & White, 2010).
-
Afet dayanıklılığı ve kesinti senaryoları:
– Otonom veya yarı-otonom konutlar ve mikro-şebekeler, şebeke kesintilerinde minimum hizmet seviyesini sürdürebilerek, afet sonrası toparlanma kapasitesini artırır (Hagen, 2021).
-
Disipliner yenilik ve tipoloji geliştirme:
– Özerk mimarlık kuramının işaret ettiği biçimsel/örgütsel özerklik ile altyapısal otonomi birleştiğinde, konut yalnızca “plan tipi” değil, bir enerji–ekoloji–altyapı tipi olarak yeniden tanımlanabilir.
Riskler:
-
Teknolojik bağımlılık ve karmaşıklık:
– Otonom sistemlerin çok sayıda sensör, yazılım ve güç elektroniğine bağımlılığı; arıza, siber saldırı ve bakım sorunları açısından yeni kırılganlık alanları açar (Hagen, 2021).
-
Mekânsal ve sosyal eşitsizlik:
– Lopez’in (2021) gösterdiği gibi, mikro-şebeke ve otonom altyapı çözümleri, sermaye yoğun büyük projelerde “lüks güvenlik” ürünü olarak da konumlanabilmekte; enerji özerkliği, yeni bir kentsel ayrışma katmanı üretebilmektedir.
-
Hukuki ve kurumsal uyumsuzluk:
– Mevcut yapı, enerji, su ve atık mevzuatları, merkezi şebeke paradigmalarına göre tasarlanmıştır; otonom konut ve mikro-şebeke modelleri için yeni düzenleyici çerçeveler gereklidir.
Sonuç olarak, “konut mimarlığında otonom sistemler”, yalnızca teknik bir optimizasyon sorunu değil; özerk mimarlık kuramının açtığı disipliner özerklik ufkunu, altyapı özerkliği ve enerji-politik tartışmalarla kesiştiren, çok katmanlı bir tasarım ve yönetişim alanı olarak görülmelidir. Bu alanda geliştirilecek projeler, hem kendi teknik-ekonomik mantıkları, hem de geniş ölçekli kent ve bölge politikaları içine yerleşme biçimleri açısından eleştirel ve deneysel bir tutumu gerektirir.
Kaynakça
Beeby, S. P., & White, N. M. (2010). Energy harvesting for autonomous systems. Norwood, MA: Artech House.
Hagen, J. E. (2021). Sustainable power, autonomous ships, and cleaner energy for shipping. Norwood, MA: Artech House.
Kaufmann, E. (1952). Three revolutionary architects: Boullée, Ledoux, and Lequeu. Chicago, IL: University of Chicago Press.
Lopez, F. (2021). Dreams of disconnection: From the autonomous house to self-sufficient territories. Manchester, UK: Manchester University Press.
